Ra`no har bir o`zbek onasidek, uyim oylam, bolam chaqam deydigan ayollardan. Quyosh chiqganda uyg`onib, tun yarmida uhlaydi. Mana bugun ham doyimgidek sahar mardonlab turgan, o`g`ilchasini maktabiga jo`natib uy ishlariga ko`milib ketdi. Qo`li-qo`liga tegmaydi, goh sigir hashak solgan, goh bog`da timtalangan, yo kir chaygan, yo uy tozalagan. O`choqqa qozon ilib, tagiga o`t qoyadi. Suv isitadi, so`ng kir kiyim-kechaklar, choyshob, sochiqlarni yuvishga kirishadi. U-yoqdan-bu yoqqa, go`yo uchib yuradi! Huddi qanoti borday! Hovlidagi tokning ustumlariga tortilgan chilvir arqonlarga yuvilgan kiyimlarni iladi. Orada, tagi o`chib qolgan o`choqqa o`tin qalaydi. Yondirish uchun, ko`zi tutundan achishib, o`choq tagiga puflaydi. Yana borib, tog`ara ichiga kiyim solib ishqalaydi. Rumoliga ilinmay, osib qolib, hadeb yuzini to`sayotgan bir tutam zulfin bilagi bilan goh-goh nari surib qo`yadi. Butun vujudi bilan qilayotgan ishiga shung`ub ketgani uchunmi, qo`llarini tog`aradan olib shu zulfini qulog`iga qistirib qo`yishga ham fursat topmaydi, o`zbek ayolida, qilayotgan har qanday ishga qalb qo`rini beradi. Shu topda to`satdan toxtadi, qo`llarini tog`aradan olmagan holda, atrofga tez-tez sinchkov nazar tashladi. Boyagina qizi Ruhshona tokning temir to`siniga bog`langan arqon halinchalakda, qo`g`irchog`ini o`ynab o`tirgan edi. Ra`no qizi yo`qligini ko`rdiyu, ko`ngliga havotir oralandi. - Ruhshonaaa... Asalim! Uy ichkarisidan alla tovushi eshitildi. - Alla bolam alla-yo, Orom ol, qizim, alla. Asalimsan, qandimsan, Go`zal, qo`g`irchog`imsan. Ra`no bu allani eshitib, ko`nglidagi hovotiri aridi. Ochiq, derazadan ichkariga bosh suqib, deraza pardasini nari surdi. Uyni o`rtasida o`yinchoqlari qurshovida to`rt yashar qizi Ruhshona, dadasi olib bergan kichikkina o`yinchoq beshikka qo`g`irchog`ini yotqizib alla aytardi. - Ruhshona! - Tishshsh!!! Sekinroq gapring oyi hozir qo`g`irchog`imni uyg`otib yuborasiz. O`zi zo`rg`a uhlatdim. -dedi o`ynab o`tirgan qizaloq. - Ho`p bo`ladi... Ra`noni lablariga tabassum yoyildi. Tirsaklarini deraza tokchasiga, kaftini iyaglariga tirab qizalog`i aytayotgan alla ohangidan masrur turib qoldi. Yaqindagina o`zi aytadigan alla so`zlarini o`zgartirib qiziga o`rgatib qo`ygandi. Bir-ikki aytishdayoq yodlab olgani, qoyillatib ohang berib aytayotganini eshitib, zehni baland qizchasidan suyundi. Biroz turib yana ishini davom ettirdi. Bir muncha vaqt o`tib esa tokchadagi, telifon aparati jiringladi. Epchillik bilan qo`llarini chaydida, yo`l-yo`lakay partugi etagiga artib tez-tez yurib borib go`shakni ko`tardi. - A`lo assalom a`laykum... Suhbatdoshi so`zlariga quloq solar ekan, avvaliga yuz qiyofasida o`zgarish bo`ldi. So`ngra rangi o`chdi. Nihoyat bo`shashib, o`tirib oldi. Bir muddat nima qilarini bilmay gangib o`tirdi. Dam o`tmay o`ziga kelib, ko`ksini ushlagancha, havotirda ko`cha tomon chopdi. Darvozaga yetmay qizi yodiga tushib ortia burldi. Qizi Ruhshonani ko`tarib ko`chaga chiqdi. Uchragan qo`shni ayoldan ayoldan qiziga qarab turishni iltimos qilib, qizini qoldirdi. ``Oyi-oyi``-deb yig`lab ergashgan qizchasiga ham qaramay katta yo`l tomon chopib ketdi. Bir muncha vaqt o`tar-o`tmas qishloq adog`idagi ko`p qavatli imoratlar orasiga mashina kelib to`xtadi. - Hoy-hoy yo`l haqqani bermading!? Hoy ayol! Ra`no taksisning so`zlarini eshitmadi ham, o`zini bir nimadan quriq qolganday to`planib olgan olamon ichiga urdi. Turtunib-surtunib o`tib olgach zina bo`ylab yuqoriga ko`tarildi. Ochiq eshik oldidagi militsiya hodimini bir zum chalg`iganidan foydalanib xona ichiga kirdi. Kirdiyu butun badanini, qaltiroq tutdi. Ko`zlarini bir nuqatga tikkancha, qotib qoldi. Ustiga oq mato yopib qo`yilgan bo`lsa ham, u jasad eriniki ekanligini yuragi sezib turardi. Oyoqlari bo`shashib, tanasini ko`taraolmay holsizlandi. Orqasini, eshikka suyagancha o`tirib qoldi. Militsiyaner Ra`noni yelkasidan ohista turtdi. - Bu yerda nima qilyabsiz?! Chiqib keting! Buyruq ohangida do`rrilladi. Ra`no esa qimir etmadi. Tepasida qarab turgan militsiya hodimiga bir nima demoqchidek bir ikki og`iz ochdi, lek huddi tildan qolganday ovozi chiqmadi. Militsiner Ra`noni bilagidan tutdi. Ra`no ustiga oq mato yopilgan jasadlar tamon talpindi. Militsiyaner esa uni bilagidan qattiqroq uslab balan ovozda: - Hoy kim booor! Bu ayolni chiqarib yuboringlar! -deb baqirdi. Tashqaridan yana ikki kishi yetib keldi. Ra`no jon hayvatda militsiyaner qo`lidan chiqib, emaklagudek bo`lib jasad yuzidagi matoni ochdi. Ochdiyu faryod urib ko`kragi pichoq zarbidan qiymalangan erini quchdi. Sal o`tmay, o`rnidan turib ketdi. Ko`zlari qiyilib, nafratdan lablari titradi. Avval eri Po`latning yuzida ayol bo`salaridan qolgan izlarga, so`ngra biroz narida yotgan yarim yalang`och, ustiga mato yopilgan ayol jasadiga qaradi. Kechagina doyimgidek erini kamanderovkaga kuzatib qo`ygandi! Erini goh-gohida bo`lib turadigan kamanderovkaksi, mana qanday!... Sevib sevilib turmush qurgan yostiqdoshining hiyonati, go`yo pichoq zarbi erini tanasini emas Ra`noni yuragini qiymalagandek bo`ldi. Ko`zida yosh bilan o`rnidan turdi, ko`z oldi qorong`ulashib, ko`ngli ag`darilgudek to`mog`iga tiqildi. Nafas olishi og`irlashib yutoqdi, boshi aylangancha chayqala-chayqala xonadan chiqdi. Zinadan ikki pog`ana pastga tushgandi... Shu topda Militsiyanerni yordan so`rab vahimali baqirgan ovozi hamma yerni tutib ketdi. Ra`noni jonsiz tanasi zina o`rtasida yotardi. Boshidan oqqayotgan qon yoyilib, yanada ko`llab ketardi... Sakkiz yoshli Temur maktabdan qaytib, hovliga qadam bosganida, mahalla oqsoqoli, qarshisida paydo bo`ldi, yelkalaridan tutib: - Bardam bo`l bolam! -deya hamdardlik bildirdi. Temur nima bo`lganini, tushunmas. Bilgani shu endi, oqsoqolni ``dadang, oyingdan ayrilib qoldik.`` degan so`zlari. U bu so`zlarga ishonishni istaymas, ular shu odamlar orasida yurganday, ko`zlari bilan oyisi, dadasini izlardi. Nogohi ko`zlari, supachada ammasini quchog`ida o`tirgan singlisiga tushdi. Sho`rlik qizaloqqa hechkim ota onasi endi bu olamda, yo`qligini aytishga botina olmagan. Biroq jajji qizaloq mehribonlarini yo`qotganini his qilgani uchun ham, hechkimga ko`nmay yig`lardi. Yig`layverganidan, ko`karhb, o`pkasi ishib, ketgan tinimsiz hiqqilardi. Temur yosh quyulib ko`rishga halal berayotgan ko`zlarini ko`ylagi yengiga artib oldida, tezda borib singlisi Ruhshonani qattiq quchdi, qo`ldan kelgancha ovutdi... Ertasi Peshinga yaqin qabirtonda yonma-yon yangi qabirlar paydo bo`ldi. ``Diydasi qattiq, hissiz bola ekan!`` Qabrstondan qaytishar ekan, bazi birovlar Temur haqida shunday pichir-pichirlar ham deyishdi. Chindan ham Temurdan na bir sado, na ko`zlaridan bir tomchi yosh chiqmadi. Ko`rinishdan holos, aslida har qanday qahri qattiq ham ota-onasini yaxshi ko`radi. Hammadan ko`p u yig`ladi. Faqat ko`z yoshlarini ichiga yutdi. Hammadan balantroq faryod qildi, faryodi yuragida bo`ldi. U singlisini istirobga solishni, uni yanada qiynalishini istamagani uchun, hislarini yashirgandi... ORADAN YILLAR O`TDI... Aprelning o`rtalari kun tikkaga kelganda havo g`oyat isib ketdi. Qamaqxona darvozasi yonida ikkita mashina turardi. Mashinalardan sal berida eshikga ko`z tikkan besh, olti kishi to`p bo`lib kimnidur kutishardi. Nihoyat temir panjaralari birin-ketin ochib kutgan insonlari ko`rindi... Temur qamoqdan chiqishiga, kutib olgani kelgan qo`ni-qo`shnilari, bir nechta yaqin jo`ralarini ko`rib, uyatdan yuzi qizardi. Ularni ko`ziga qarashga ham botina olmay, boshini ham qildi. Og`ir qadamlar bilan ular tomon yurdi. Birinchi bo`lib keksa kampir uch, to`rt qadam oldinga siljib qarshisiga chiqdi. Temur arang boshini ko`tarib kampirga qaradi. - Assalom a`laykum, Nazira ena! Kampir quchog`ini ochdi. - Enang o`rgilsin bolam, - kampirni ko`ziga yosh quyuldi. Temurni yuzini ko`ksiga bosib, yelkalarini siladi. - Boshingni egma bolajonim! Kampirdan so`ng boshqalar ham Temurni ko`nglini so`rashdi. Temur atrofga so`ng mashina ichiga ko`z tashladi. Diydoriga mushtoq inson yo`q. Yaqin do`sti Akrom bilan quchoq ochib ko`rishar ekan: - Singlim kelmadimi?! O`zi tuzukmi? So`radi havotirlanib. - Havotir olma, hechkim Ruhshonani yolg`izlatib qo`ymadi. Aytganimday ko`z qorachig`imday, asradim, himoya qildim. Chiqayotganingni eshitib, juda quvondi. Hozir, Ruhshona, Humora, qizlar bilan, kelishingni kutib uyingda o`tirishibdi! - Rahmat jo`ra... - Yo`q Temur, senga rahmat biz sendan juda qarzdormiz, Do`sti Temurni yelkasiga qoqib qo`ydi... Mashinaga o`tirib uyga qaytishar ekan. Temur ruldagi bashang kiyingan do`stiga havas bilan qaradi. - Akrom do`stim eshitib hursand bo`ldim. Yaqinda uylanibsan, bir necha oy avval Humorani uzatibsizlar... - Temur hursundi. - To`yingda kuyov jo`ra bo`lish nasib etmadi. Hudo hohlasa o`g`illaring to`yida hazmatda bo`llish nasib etsin. - Aytganing kelsin... Shundoq bo`lib qoldida jo`ra. Humorni uzatib onam, enam qiynalib yolg`izlanib qoldilar. Shunga meni to`yimniyam tezlatvorishdilar... - Yaxshi bo`libdi... Uyog`dayam yangiliklarni eshib turdim. Uylanayotganingni eshitdim-u, lekin so`rashga hijolat bo`lgandim. Kilin kim bo`ldi? Do`sti tirjayib qarab qo`ydi. - Aziza... -o`zgacha bir ohang, huddi maqtanayotganday aytdi, bu sulv qizni ismini. - Aziza?! - Ha, Aziza... - Akrom qishloqni eng suluv qiziga uylandim deganday manoli qarab qo`ydi. - Ko`cha boshidagi taksist, Sherali akani qizi tanirdingu, sizlarnikiga singlingni yoniga kelib yurardi... - Ha, u qizmi... - Temur yuragini kimdur changallab olganday, o`zini beyhol his qildi. Biroq do`stiga sezdirmadi. - Baxtli bo`lilar! -deb jilmaydi tilak bildirekan. Mashina taxtalari omonat bo`lib qolgan, darvoza oldiga kelib to`xtadi. Tumur mshinadan tushdi. Avval o`zi katta bo`lib o`sgan ko`chaning u boshidan, bu boshigacha bir lahza qarob, ko`chasi havosida o`pkasini to`ldirib oldi. So`ng asta hovliga qadam qo`ydi. Hovliga kirgani hamoni 18 yashar judayam dilbar qiz yugurib kelib quchoqlab oldi. Hursandligidan yig`layotgan qizni, quchar ekan undan onasi rahmatlini bo`yini tuydi. Ko`zlari yumulib singlisini bag`riga bosdi. - Go`zalim yagonam singiljonim... - Mehribon, dardkashim akajonim, sizni juda sog`indim... Aka singil bir-birini mehridan masrur, yonlaridagilarni ham unutib qo`ya yozishgandi. Yana ikki ayolning salomi Temurni e`tiborini tortdi. Ikkivi ham yangi kelinchaklarday chiroyli kiyimlarda. Birini yuzida Temurdan cheksiz minnaddorligi shundoq bilinib turar. Ikkinchisida qandaydur, uyalish, afsus hissini yashirayotganini sezish mumkun edi. - Assalom a`laykum Temur aka. - Va`alaykum Humora, yaxshimisan singlim. Tabriklayman baxtli bo`l... - Rahmat Temur aka... Temur do`stini singlisi bilan iliqqina salomlashdi. - Assalom a`laykum, Temur aka yaxshi kelvozdizmi? - Valaykum yaxshimisiz kelin... Do`stini xotiniga esa e`tiborsiz, shunchaki salomlashib qo`yaqoldi... Mehmonlar biroz o`tirib so`ng ketishdi. Aka singil yolg`iz qolishdi. Temur xovlini aylandi, uyni nuragan, zah yegan devorlariga bir-bir ko`z tashladi. Lekin shunga qaramay uy saramjon sarishta. Supaga o`tirishdi, bir-birlariga jilmayib, mehirli nigohlarini uzmay qarashadi. Temurni nazarida singlisi ulg`ayib bo`yi yetib qolibdi. Biroq avvalgi singlisi emasday, qandaydur tashvishli. Lekin buni kulgusi ortiga yashirishga harakat qilyabdi. Ruhshonani nazarida esa, akasi o`sha o`sha. Oqarib ketganini hisobga olmasa... - Mittivoy kotta qiz bo`lib ketibsan-u? Kuladi. - Akajon siz esa o`sha-o`sha! - Qalaysan? qiynalib qolmadingmi? Singlisi jilmayib bosh chayqadi. - Qo`shnilar yolg`izlatib qo`ymadi. - Kech tushganda qo`rqmadingmi? Temur singlisi bolaligidan qorong`ulikdan qo`rqishini yaxshi biladi. - Yo... -dedi, jilmayib, - Nazira enam har kuni chiqadilar, birga yotamiz. Qolaversa endi u qo`rqoq qiz emasman, - Vooy sen-eee! Temur ko`rsatkich barmog`i bilan singlisini burnini sal bosib erkalab qo`ydi. Ikkovlarini ham yuzlarida tabassum qotib, bir-birlarining diydorlariga to`ymay qarashdi. Davomi bor..